Батамен ел көгерер...

БАТА

Қазақтың дастархан басында, түрлі жиын-тойларда, адам өмірінде кездесетін қуаныш кезінде той иесіне, қуаныш иесіне және т.б. арнап, сондай-ақ алыс жолға аттанғалы тұрған азаматтарына ақ жол тілеп, қол жайып айтатын тілегі бата деп аталады. Қазақтың ақ батасы ұрпақтарын адамгершілікке, имандылыққа, ақыл мен парасаттылыққа, шешендікке баулыған.

 

Батаның түрлері:

1. Нәрестеге бата

2. Асқа бата

3. Ұлға бата

4. Қызға бата

5. Келінге бата

6. Сапар бата

7. Жастарға бата

8. Сүндет той батасы

9. Наурыз батасы

10. Ораза айт батасы

11. Жарапазан батасы

12. Ас қайыру батасы т.б.

 

Жас баланың күлкісін бер,

Жас ананың ұйқысын бер.

Жомарттың қолын бер,

Жорытқанның жолын бер.

Қыздың қылығын бер,

Судың тұнығын бер,

Асаудың арынын бер,

Түнгі оттың жарығын бер.

Асқар таудың паңдығын бер,

Бұлбұл құстың таңғы үнін бер.

Даланың жазықтығын бер,

Гүлдің нәзіктігін бер.

Теңіздің тереңдігін бер,

Қыранның көрегендігін бер.

Ердің көңілін бер,

Бүркіттің жігерін бер.

Лашынның жүрегін бер,

Нағыз достың тілегін бер.

Мәңгі-бақи ажырамас,

Шын ғашықтың тілегін бер!

Әумин!

 

Үй иесіне берілетін бата 

Сұрасаң бата берейін,

Үстем болсын мерейің.

Ықыласпен қол жайсаң,

Ақ тілекті төгейін.

Денсаулығың мықты болсын,

Абыройың зор болсын.

Қайда барсаң алдыңнан,

Жарқыраған жол болсын.

Бастарыңа бақ берсін,

Не берсе де, нақ берсін.

Қырда жүрген Қыдырды

Үйлеріңе ап келсін.

Қарындарың тоқ болсын,

Қайғыларың жоқ болсын.

Шүпірлеген үйіңде,

Балаларың көп болсын.

Әумин!

 

Жас бөбекке беретін бата 

Көтерейік білекті,

Нұрға бөлеп жүректі.

Бөбекке бата берейік,

Ағынан айтып тілекті.

Сәбиіміз сүйкімді болсын,

Өнер-білімге икемді болсын,

Бәйтеректей бойшаңданып,

Өнер, өршіл, өркенді болсын,

Жақсы жолды таңдасын,

Жамандық тәлім алмасын,

Даналардың дәстүрін,

Жаңаласын, жалғасын.

Шұғылалы шуақ күн кешсін,

Басын сұр бұлт шалмасын,

Қос топшысы талмасын,

Қырандай биік самғасын.

Ары адал, жаны жаз,

Құрбысынан қалмасын!

Абай, Жамбыл, Міржақып,

Шоқан, Ахмет, Мағжандай

Тасқа басқан таңбасын,

Мәңгілік артына із қалдырсын!

Әумин!

 

Шілдехана тойында берілетін бата 

Анасының аяулы

Жарып шыққан кемерін,

Қадам басып өмірге,

Жас шыбықтай бүр жарып,

Жаңа жайған желігін,

Торсық шеке, ақ маңдай,

Өсе берсін бөбегің.

Өмірі ұзақ болсын деп,

Көңілі нұрға толсын деп,

Ақ батамды беремін.

Азамат боп ер жетсін,

Қиын кезде жолдастан

Аямайтын көмегін.

Тойың тойға ұлассын,

Бола берсін дегенің!

Аллаһу ақпар!

 

Асқа бата 

Дастарханыңа береке берсін,

Бастарыңа мереке берсін,

Астарыңа адалдық берсін,

Бастарыңа амандық берсін,

Дендеріңе саулық берсін!

Әумин!

             ***

Ашып тастап пейілді

Дастарханың жайылды.

Қасиетті нан ұлық

Берекең тұр нақ ұйып.

Асыл сөздер шашылды,

Бар абырой бақ орнап

Ел сыйласын басыңды.

Аңыз болып отауың

Айта жүрсін асыңды.

Сүйген жарың,

Бала-шағаң аман боп,

Бүтіндесін асылды.

Ниетіңе біз тойдық.

Рахмет шәйіңа,

Риза еткен бір қойлық!

Әумин!

 

Ұл балаға бата 

Жорытқанда, балам, жолың болсын,

Қалтаң байлыққа толсын,

Бір толмасын, жылда толсын,

Өмір жасың ұзақ болсын!

Қатарыңнан озған өрен бол,

Қыз көзіндей терең бол,

Сынай қалса – құлақ сал,

Мақтай қалса – керең бол!

Әумин!

 

             ***

Азамат болып ер жетсін,

Ақсақал болып төрлетсін,

Азамат болып көрікті,

Ғұмыры болсын берікті.

Азамат болсын ардақты,

Мінезі болсын салмақты,

Өнері болсын жан-жақты,

Осы айтқанның бәрі

Қабыл болып,

Алла берсін зор бақты!

Әумин!

 

 

 

 

Қыз балаға бата 

Талдай бой берсін,

Сұңғыла ой берсін,

Жаздай жамал берсін,

Қардай жанар берсін!

Анаға шуақ болсын,

Ағаға қуат болсын,

Нәзік жаны болсын,

Елінің ары болсын,

Басына өнердің бағы қонсын,

Ақ орданың шамы болсын!

Ф.Оңғарсынова

 

Жастарға бата 

Қуаныш қайырлы болсын,

Жастар абыройлы болсын.

Уайымдары жоқ болсын,

Көңілдері тоқ болсын,

Адал еңбек арқасында

Табыстары мол болсын.

Алақандары ашық болсын,

Өмірге машық болсын!

Күйбең қалып кейін қалмай,

Жаңалыққа ғашық болсын.

Ұрпақтары ер болсын,

Кемеңгерлермен тең болсын.

Оларды көре алмағандардың,

Бедел-берекеті кем болсын.

Әумин!

 

Той жасаған үй иесіне берілетін бата 

Құрметті той иесі,

Ісіңді тағдыр оңдасын,

Қайда жүрсең қолтықтап,

Қыдыр бабаң қолдасын!

Жамбылға ұқсап көп жаса,

Денеңде дерт болмасын,

Тойың тойға ұласып,

Жан-жүрегің толғансын,

Күннен-күнге көбейсін,

Дос-жараның, жолдасың.

Бақытың тассын әманда,

Бергенін тәңірі алмасын!

Өміріңді ұзартып,

Балаң менен немерең,

Шөберең мен шөпшегің,

Туажаттар жалғассын!

 

Келінге бата 

Отша лаула, сөнбегін,

Еш жамандық көрмегін.

Қосағыңмен қоса ағар,

Құтты болсын қадамың,

Келін болдың, қарағым.

Салтын ұста, ардақта,

Үлкен ата-бабаңның.

Ошақтан от кетпесін,

Үйіңнен көп кетпесін,

Адал болғын жарыңа,

Лаула, оттай, жалында!

Әумин!

 

Сапар бата 

Жолыңды алла қолдасын,

Жаманшылық болмасын.

Сенімді болсын жолдасың,

Жолыңды кескен оңбасын.

Сәтті болсын істерің,

Жақсы болсын түстерің,

Жұмсақ болсын ішкенің.

Көрмеген жерді көріп қайт,

Ырзығыңды теріп қайт.

Айдарыңнан жел есіп,

Желіп барып, желіп қайт.

Әумин!

 

Наурыз батасы 

Наурыз келіп қар кетті,

Ақ қар, көк мұз жұтатқан

Шаруа елінен зар кетті.

Наурыз келіп жаз кірді,

Жаз періште «Әз» кірді

Күнеске тосып арқасын,

Жан біткенге наз кірді.

Арық-тұрақ төрт түлік,

Көк жеп жапа-тармағай

Қабырға жаппай қалмағай.

Көтеремнің төрт бұты,

Ербегей де сербегей

Енді шығын бермегей.

Бізге келген бәлекет –

Қармен бірге қаңғырып,

Таудан ары өрлегей,

Мұсылман бетін көрмегей.

 

Жарапазан батасы 

Қонақтасын берекет,

Қаша берсін пәлекет.

Қиын дейді қиямет,

Жақын дейді ақырет.

Ақыретке барғанда,

Қыл көпірден аман өт!

 

Міне, бата, ақ ниет,

Бола берсін берекет.

Қиын дейді қиямет,

Жақын дейді ақырет,

Құлшылық қыл Аллаға,

Қыл көпірден таймай өт.

Кірсін дәулет,

Шықсын бейнет.

Алла атымен бейнет ет.

Жоқ-жітікке рақым ет.

Тәңір сені қолдасын,

Уайым-қайғы болмасын.

Қабыл болсын оразаң,

Әулетіңді оңдасын!

 

 

Бата – өлеңдер 

1. Кемеңгердің алғыр ойын берсін,

Екі дүниенің абыройын берсін!

 

2. Талаптымен тау астырсын,

Талантымен таластырсын.

Жамандықтан адастырсын,

Жақсылықпен жанастырсын!

 

3. Білімің молая берсін,

Еңбегің зорая берсін.

 

4. Мақсаттарың айқын болсын,

Өмірлерің жарқын болсын.

Еңбектерің көшелі болсын!

 

5. Білімің тереңдесін, бауырым!

Өнерің кемелденсін, бауырым!

Жұлдызың жайнасыншы, бауырым!

Табаның таймасыншы, бауырым!

Дос-жарың безінбесін, бауырым!

Қысылса сені іздесін, бауырым!

 

Баталар

Көш көлікті болсын,

Дос серікті болсын,

Жан ерікті болсын,

Жар көрікті болсын,

Жер құнарлы болсын,

Жас елеулі болсын,

Қыз шырайлы болсын,

Тау өрісті болсын,

Бау жемісті болсын,

Жыл табысты болсын!

                                               Мұзафар Әлімбаев

 

Жас талапкерге  бата

«Сырым батыр  жас  кезінде  батасын  алайын…деп  Бөкен биге  барыпты».  Бұл ерлік, өнер, өмір жолына, ұзақ сапарға  аттанар алдында  әдейі барып тілейтін бата.  Қошқарұлы  Жәнібек жас  кезінде Қаракерей Соқыр  Абыздан  бата сұрай  барғанда  ол кісі  былай  депті:

 

Белбеуің белдеуіңде  байлаулы болсын,

Қазаның  ошақтағы  қайнаулы  болсын.

Есігің ашық болсын: Қабағың  жазық  болсын.

Сонда  ағайының кетпес қасыңнан.

Жақыныңа  бұрмай төрені түзу  бер,

Сонда  қаумалаған  халық  кетпес  қасыңнан.

 

Мектеп табалдырығын аттаған балаға бата

Айналайын аттасым

Талантың  судай қаптасын,

Дініңе сенсең, Мұхамбет демесін.

Тіліңе сенсең, Жиренше шешен  демесін.

Атағың Абайдай болсын,

Абыройың Абылайдай болсын,

Жүректі болсаң,  Қабанбай  жебесін,

Білекті болсаң, Бөгенбай  жебесін.

Наурызбайдай батыр бол,

Бауыржандай батыл бол,

Әділдікте Наршаруан қол берсін,

Хакімдікте  Лұқпан өзі дем  берсін.

Жалғыз болсаң, Алланы есіңе ал,

Жарлы болсаң, пайғамбарды  есіңе ал.

Қалың елің халқыңды ұмытпа,

Ата жолы –салтыңды ұмытпа.

Аспанда  Ғайса,Жерде Мәди Қырда Қыдыр

Суда Сүлеймен  қолдасын!

Еш жамандық болмасын.

Азамат бол,  арлы бол,

Қастарыңның алды бол,

Біліміңмен  әділ бол!

Дос-жараның  сүйсінсін,

Дұшпаның іштей  күйінсін,

Басыңа  бақыт  құйылсын!

Дуалы  ауыздың  батасына  жолық!

Әумин!

Ұсынған Жұматай  Сабыржанұлы,  «Ана тілі» апталығынан.  

 

 

Бата - благословения казахского народа 

Издавна в нашем народе жила непоколебимая вера в благодатную силу слова. Из этой веры родился своеобразный обряд "бата беру" — благословения. Издревле люди верили, что благодаря доброму и искреннему пожеланию честного и праведного человека, можно достичь поставленных целей и желаний. И считали за честь получить благословение у самого уважаемого и почтенного аксакала. Недаром в народе бытуют мудрые слова: "Земля зеленеет после дождя, джигит процветает, получив благословение" По своим целям и содержанию "бата" бывают самыми разнообразными. Этой доброй традиции, идущей из глубин веков, в народе всегда придавали особое значение. Добрые, искренние слова напутствия оказывают благотворное влияние на воспитание у молодых людей благородных чувств.

 

"Дастархан бата" - проявление благодарности за угощение, за гостеприимство.

 

 "Алгыс бата" дается за благотворительность, за доброту. "Бата", как метод воспитания, служит во имя доброты, милосердия, гуманности. Для него специально слагали стихи, песни. Слова назидания говорят, держа раскрытыми ладони, а затем проводят ими по лицу. "Бата" всегда дают уважаемые, почтенные аксакалы.

 

 "Жана айдын батасы" - благословение новому месяцу. Это не слепая религиозная вера, это преклонение перед природой. Наши предки могли по расположению звезд, луны предугадать погоду.

 

«Терис бата» Проклятие. Хотя оно и носит название "бата", это один из видов наказания. "Терис бата" давали отцы своим детям, не оправдавшим их доверия или опозорившим своих родителей, что считалось недопустимым: руки держали тыльной стороной перед лицом и произносили страшные слова проклятия. Это не смывалось и оставалось пятном на следующих поколениях. Таких людей сторонились, не любили.

 

Детей, начинающих самостоятельный путь, благословляли так: 

«Пусть гордится тобой твой народ

И придет к тебе мудрость с годами.

Стань защитой и опорой

Взрастившей тебя земле!»

Народ верил, что "доброе слово — это половина счастья". Получить слова благодарности и благословения считалось большим достижением. Светлые и искренние слова "ак бата" вселяют надежду, веру, способствуют упрочению устоев и ценностей, движут людьми в их самых благородных побуждениях. Большой радостью в народе считаются свадебные праздники. В конце больших свадеб и народных тоев произносили пожелания:

«Да благословит тебя Всевышний,

Молодой хозяин очага!

Пусть будет удачлив твой путь

И прочным твой порог.

Пусть согласие царит в доме этом

И не погаснет свет очага!

Такие пожелания укрепляли семейные узы»

Как известно, одним из способов существования казахского народа было скотоводство. Но растить и ухаживать за скотом — дело не простое. Народ превращал в праздники традиции, связанные с перекочевкой на "жайлау" (летнее пастбище) и "бие байлау" (время, когда впервые в году приступают к доению кобылиц). Во время бие байлау произносились бата:

«Пусть саба будет полон кумыса,

Изобильным всегда достархан.

Да размножатся стада лошадей,

А кумыс льется рекой!»

 

«Ак бата» 

После получения "ак бата" в народе зарождается вера в то, что они достигнут поставленных перед собой целей. "Ак бата" произносятся при отправлении в дальний путь, в дни айта, за праздничным дастарханом Наурыза ("Улыстын улы кунi"), после малых или больших тоев при большом стечении народа.

«Пусть исполнятся желанья народные,

Да будут реки водопойны,

Пастбища — полны скота,

А джигиты — крепки и мощны.

И да служит все это на благо народа!»

"Любовь к отчизне начинается с семьи", — считали в народе и особое внимание уделяли целостности и единству народа, а также миру и спокойствию. Поэтому наделенные большим авторитетом в народе аксакалы произносили такое благословение:

«Благослови, Всевышний, и помилуй,

Сохрани от беды и опасностей,

От раздоров и ссор сохрани,

Сохрани единство и мир!»

Люди, сидящие с раскрытыми ладонями, произносят: "Аминь!" — и проводят ладонями по лицу. Этим выражается их одобрение. Продолжая добрую традицию, "бата" призывает к добру и благочестию, к знаниям и труду. Пропагандирует народные качества: порядочность и милосердие, скромность и человечность.

«Достигнув вершин наук и познаний,

Стань мудрецом и ученым,

Известным в народе своем,

Умеющим судить справедливо, Аллахуакбар!»

«Отделившись от дома родного,

По дороге знаний иди.

Пусть тебе покорятся вершины,

Непокоренные предками твоими!»

Благословений, назидательных по своему характеру, существует множество. Они берут свое начало из глубин веков. Старшее поколение всегда стремилось воспитать в молодых людях чувство патриотизма и гордости, привить любовь к знаниям. Молодежь ценила доброе воздействие благих слов и назиданий. Молодые люди, вступая на самостоятельный путь, старались получить наставления уважаемого аксакала:

«Стань опорой всего народа,

А не только опорой дома своего.

Стань талантливым человеком,

Достойным народа своего.»

Благословения и благопожелания — светлая традиция, рожденная из самых недр народных чаяний. Они могут дополняться по своему содержанию и характеру в зависимости от веяний и духа времени. Бата — добрые пожелания, воспитательное и назидательное значение которых огромно. Они призывают быть подальше от всего дурного и непристойного.