Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің ONLINEda bol жобасы аясында Тіл саясаты комитетінің тапсырысымен Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы көпшіліктің сұранысы бойынша «Жаңа әліпби негізіндегі ұлттық жазудың жаңғыруы» тақырыбындағы онлайн дәрістердің екінші кезеңін өткізді.

Онлайн дәрісті ҚР Үкіметі жанындағы қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру бойынша Ұлттық комиссияның Орфографиялық жұмыс тобының мүшесі – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор Құралай Күдеринова «Сөздерді бірге, бөлек, дефиспен жазу негіздері» тақырыбында өткізді.

Онлайн дәрісте жазудағы таңбалардың дыбыстық (фонема) және дыбыстық емес (бас әріп, кіші әріп, босаралық, сызықша, үтір, нүкте, нүктелі үтір, леп, сұрау белгілер, абзац, қалың, курсив, әртүсті бояулы әріптер) түрлері талқыланып, арнайы талдау жасалды.

Тыңдаушыларға сөздердің бірге және бөлек таңбалану уәждері туралы кең көлемде мағлұмат берілді. «Бірге, бөлек, дефиспен жазу сөздердегі мағыналық жылжу, ауысу, жалпылану, тарылу сияқты өте баяу процестерді таңбалайтын дыбыстық емес графикалық белгіге жатады», - дейді ғалым. Сөздер табиғи жолмен және жасанды жолмен бірігіп, толық мағынаға ие болады және біріккен сөздер емлесі жазу тәжірибесінде тұрақтануы үшін орфографиялық сөздікте тіркеледі. Мәселен, 1941 жылы жарыққа шыққан «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде» атқора, ауажайылу, бейпілауыз, боссөз, ботатірсек, бұлшықет, жертүбі, кешкетаман, белбайлау, қаракөк, қаракөлеңке, ашатұяқ, бақайқулық, бойұсыну, бөріойнақ, бұрнағыкүн, жертүбі, жіңішкеауру, кереқарыс, күретамыр, қаракөже, қасбатыр тәрізді сөздер бірге жазылса, 1948 жылы шыққан М.Балақаевтың «Емле сөздігінде» алауыздық, алажаздай, алакөлеңке, алакөз, аласапыран, алатаң, алағоржын, алтатар, алқара, алқызыл, арампейіл, аржақ, асырасілтеу, асықжілік, атсалысу, атүсті, ашықауыз, аяқалыс, аяқасты, ақжүрек, ақжарқын, бассалу, басыбайлы, басыбүтін, беломыртқа, кішіжүз, кішіпейіл сөздері бірге жазылған. Ал 2001 жылдан бастап іс мәшинесі – ісмәшине, электр шамы – электршам, көрпе тысы – көрпетыс, іс парағы – іспарақ, іс қағазы – ісқағаз түрінде жазыла бастаған.

Дәріс барысында осы тәрізді көптеген мәліметтер айтылып, ондай сөздердің бірге жазылу себебі түсіндірілді. Ғалым шаруашылық (ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы т.б.), ауру (сарауру, бас ауру, т.б.), сөз (баспасөз, құптау сөз т.б.), ақы (зейнетақы, айлық ақы, т.б.) тағы да басқа сөздермен тіркесетін сыңарлардың бірге немесе бөлек жазылу себептеріне арнайы тоқталды. Сонымен қатар, дефистің бірнеше қызметі болатыны көрсетіліп, мысалдармен дәйектелді. Мәселен, дефис сыңарлардың теңдігін, сыңарлардың жақындығын білдіретін таңба ғана емес, сөздің жартылай бірге жазылатынын білдіретін, әрі қосушы таңба. Сөздерді бірге, бөлек, дефиспен жазудың негіздері жан-жақты талданып, тыңдаушыларға терең мағлұмат берілді.